Pytanie: Jak długo trwało wstrzymanie budowy świątyni?
„Gdy potem odpis listu króla Artakserksesa został odczytany przed Rechumem i sekretarzem Szimszajem oraz ich towarzyszami, udali się oni śpiesznie do Żydów w Jeruzalemie i przemocą i gwałtem wstrzymali budowę. W ten sposób ustała praca nad domem Bożym w Jeruzalemie i była wstrzymana aż do drugiego roku panowania Dariusza, króla perskiego” (Ezdr. 4,23.24).
Zadajmy sobie więc pytanie, ile trwało rzeczywiście wstrzymanie prac przy budowie świątyni pod wodzą Zorobabela?
Co do długości tego czasu istnieje wiele teorii. Powodem takiej sytuacji są różnice w historycznym umiejscowieniu wierszy 6 – 23 w 4 rozdziale Księgi Ezdrasza.
Okres czasu pomiędzy rozpoczęciem budowy świątyni, czyli w drugim roku po powrocie resztki Żydów z niewoli ( 536 r. przed Chrystusem), a jej ukończeniem w szóstym roku króla Dariusza (516 r. przed Chrystusem) wynosił około 20 lat (Ezdr. 3,8; 6,15 ). Wielu wykładowców traktuje fragment rozdziału 4,6-23 z księgi Ezdrasza, jako wstawkę z czasów Nehemiasza, gdyż w opisanym tutaj liście do króla Artakserksesa jest mowa o odbudowie miasta i murów (Ezdr. 4,12.13). Ponieważ w księdze Ezdrasza chodzi jednak o odbudowę świątyni, należy uznać, że postrzegany list jest błędnie umiejscowiony, gdyż Artakserkses panował o wiele później ( 464–424 r. przed Chrystusem).
Na tej podstawie podaje się długość okresu wstrzymania budowy na poziomie około 9 – 15 lat, w zależności od tego, czy rozpoczęcie przerwy w budowie umiejscawia się już na końcu rządów króla Cyrusa (529 r.) lub też nieco później. Jednakże przy takim postrzeganiu tej sprawy pomija się różne istotne fakty:
- Obydwaj królowie Ahaszwerosz i Artakserkses, którzy panowali pomiędzy Cyrusem a Dariuszem I, są znani z historii pod innymi nazwami: Kambyses II oraz Smerdis/Bardiya. Nie są więc identyczni z królami o tych samych imionach, którzy panowali już po Dariuszu I (522 – 485 p.n.e). Ze znaczeń imion lub nazw tych królów można wywnioskować, że imię Ahaszwerosz oznacza „Główny król” lub „Wielki książe”, natomiast Artakserkses oznacza „Wielki król” lub „Syn wielkiego króla”. A więc nie można brać pod uwagę jedynie imion tych królów, lecz także ich tytuły, bo nawet wymienione akurat tytuły tychże królów są podane tylko w Biblii.
Podobnym tego przykładem jest do dziś niezidentyfikowany w historii król Ahaszwerosz z księgi Daniela 9,1.
Innymi przykładami tej zasady są np: Agag (ozn. „Wielki, potężny książę”), który był tytułem królów Amalekitów oraz Abimelech (ozn. „Mój Ojciec jest królem”), który był z kolei tytułem królów filistyńskich. Ciekawym przykładem jest użycie dwóch różnych imion lub nazw w stosunku do tego samego króla. Otóż król filistyński z miejscowości Gat w 1. Sam. 21,11 jest nazwany Achiszem, ale już w Psalmie 34,1 nosi nazwę właśnie Abimelech. Kolejnym przykładem tym razem z Nowego Testamentu jest tytuł Augusta w Łuk. 2,1 (31 p.n.e – 14 n.e.) , a ten sam tytuł i imię nosił również pierwszy cesarz cesarstwa rzymskiego. Z kolei w Dziejach Apostolskich 25,21.25 wymieniony tam tytuł Augusta odnosi się już do cesarza Nerona[1]. Jak pokazuje historia tytuł Augusta („Wzniosły”) był używany również przez późniejszych cesarzy obok swego własnego imienia.
- Postawione w pisanym liście do króla zarzuty, jakoby miasto i mury miały być odbudowywane, było świadomym i fałszywym oskarżeniem, gdyż protestowanie przeciw odbudowie świątyni byłoby z kolei całkowitym absurdem. Wiemy dobrze, że król Cyrus sam wydał takie pozwolenie (Ezd. 1,2), więc podważanie tego byłoby bezcelowe. Zauważamy również w księdze Ezdrasza, że to zarządzenie Cyrusa z wszelkimi szczegółami było nawet znane dziesiątki lat później, gdy na tronie był już wtedy król Dariusz I Wielki (Ezd. 6,1-5).
Zacytowany w wierszach 11- 16 (Ezdr. 4) list z zarzutami odbudowy miasta i murów był raczej nacechowany nienawiścią wobec ludu Bożego i dlatego nie przykładano w nim uwagi specjalnie do zawartości prawdy. Ówczesny perski król zaakceptował jednak jego treść, gdyż z dalekiej odległości mógł się oprzeć jedynie na tym, co przedłożyli mu fałszywi oskarżyciele.
- W księdze Nehemiasza nie znajdujemy nigdzie wzmianki na temat pisanych listów przez wrogów ludu do perskich królów. Byłoby trudnością, aby w tej księdze znaleźć taką sytuację, żeby można było te obydwa listy z zarzutami umiejscowić.
- Jako namiestnik Samarii w księdze Nehemiasza jest wymieniony jedynie Sanballat, tutaj wyraźnie w księdze Ezdrasza jest to Rechum (w. 8, Neh. 4,1). Także inni przeciwnicy ludu w księdze Nehemiasza noszą inne imiona niż w księdze Ezdrasza 4.
- Nie ma w żadnym wypadku dowodu, aby wymienionych w tym fragmencie perskich królów (Ezdr. 4): Ahaszwerosza i Artakserksesa, odnosić do królów panujących dopiero po królu Dariuszu I ( 522 – 485 p.n.e.).
Te osoby, które obydwa listy w tym fragmencie uważają za wstawkę, nie mają innego wyjścia, jak uważać za rozpoczęcie czasu zatrzymania budowy świątyni już za czasów Cyrusa. Odnoszą się też na podstawie wiersza 5 do czasu panowania Cyrusa. Ale nawet jeśli uznalibyśmy, że te obydwa listy są właściwie umiejscowione, to pozostają jeszcze trzy możliwości dotyczące czasu przerwania odbudowy świątyni:
- Załóżmy, że budowa została zablokowana już na bazie ataków w wierszu 5 za czasów Cyrusa (559 – 529 p.n.e). Oznaczałoby to, że przerwanie budowy trwało co najmniej 9 lat, ale maksymalnie jednak 16 lat (zakładając 536 r. jako rozpoczęcie budowy i w drugim roku Dariusza I ponowne jej podjęcie, czyli w 520 roku – Ezdr. 4,24). Jeśli tak by się stało, to napisane listy do perskich królów Ahaszwerosza i Artakserksesa byłyby zupełnie niepotrzebne, wręcz bezsensowne.
- Przyjmijmy, że budowa została zatrzymana na podstawie listu do Ahaszwerosza (lub Kambysesa 529 – 523 p.n.e.), który został napisany zaraz na początku jego rządów (w. 6: „a gdy królem został…”), to przerwa w budowie świątyni wyniosłaby mimo to około 8 lat. Gdyby więc ten list z oskarżeniem wobec mieszkańców Judy i Jeruzalemu odniósł sukces, to drugi list do Artakserksesa byłby już zbędny. Dlatego jesteśmy raczej skłonni założyć, że pierwszy list nie odniósł sukcesu lub nawet nie znalazł odpowiedzi i dlatego właśnie podczas rządów jego następcy, czyli Artakserksesa (Smerdisa/Bardiyi), nastąpiła kolejna próba wrogów przy pomocy drugiego listu.
- Dopiero na podłożu listu do Artakserksesa (lub Smerdisa/Bardiyi: 523 – 522 p.n.e.) została zatrzymana odbudowa świątyni i trwała około 2 lata ( w. 7-23).
To oznacza, że wrogowie przez lata nie mogli powstrzymać budowy, a Żydzi mogli cały czas prowadzić pracę, czyli w latach 536 p.n.e. do 523/522 p.n.e. W takim razie łączny czas odbudowy świątyni, przy uwzględnieniu kolejnych czterech lat 520 - 516 za rządów już Dariusza (Ezdr. 6,15), wynosiłby około 17 lub 18 lat. To założenie nie jest nierealne. Salomon potrzebował do budowy świątyni siedem lat (1 Król. 6,38), przy czym jego Ojciec Dawid wiele w tym celu wcześniej przygotował. Salomon miał do dyspozycji 180 tyś. pracowników (1 Król. 5,27–29), a podczas prac pod wodzą Zorobabela całkowita ilość resztki Żydów wynosiła 42.360 osób. Przy budowie potężnej świątyni Heroda pracowano 46 lat (J. 2,20). Pod tym kątem patrząc na czas budowy wynoszący maksymalnie 18 lat, przy trudnych okolicznościach w zakresie materiałów i ludzi, nie jest nierealny.
[1] Patrz np. Biblia Gdańska.